|
Página del Descubrimientos / Pajina dek Deskuvrimientos EL
LADINO EN LA LITERATURA RABINIKA Dr. Avner Perez
En desparte de la literatura rabinika eskrita orijinalmente en ladino
(komo, por enshemplo, el Rijimiento de la vida, Saloniko
1564) i de la literatura rabinika trezladada del ebreo al ladino
(por enshemplo Shulhan
a-Panim, Saloniko
1568), ay tambien munchos
tekstos en ladino inkluidos
en ovras de literatura rabinika
eskritas a lo largo de los siglos, mizmo antes de la ekspulsion de
los djudios de Espanya. En
sus mayoria se trata de testimonios echos en los tribunales rabinikos
por testigos ke avlavan
en ladino. De este punto de vista eyos son tambien dokumentos ke pueden servir komo testimonio
de la lengua avlada en las komunidades
sefaradis, en epokas
diversas. Eyos son interesantes por sus kontenido tambien siendo ke mas de una vez eyos tratan de kuentos de un
grande intereso umano. Los investigadores no
trataron muncho de este aspekto
de la kreasion literaria en ladino, probablamente a kavza de la difikultad para topar estos tekstos;
ma en el Instituto Maale Adumim tenemos unas kuantas sientenas de tales tekstos, de
los kualos keremos traer
a vuestra konosensia kon la
rubrika ke avrimos aki. Empesaremos kon algunos tekstos de la epoka mas
resiente. El undimiento
de la nave Sezai-Nur
durante la gerra grego-turka Dr. Avner Perez Uno de
los problemas mas difisiles ke
enfrentan a los tribunales rabinikos es el de "Atarat aguna". "Aguna" es una mujer kazada
ke su marido desparesio
sin deshar trasas - en
una gerra, undiendose en
la mar, matado por bandidos o despues de aver viajado a paizes leshanos etc. Una tala mujer no puede kazarse,
segun la ley relijioza djudia asta ke el tribunal rabiniko no fiksa kon yena seguridad ke el marido murio. Para esto el
tribunal deve arekojer provas direktas o indirektas de djidios i no-djidios, asta ke esta konvensido ke el ombre murio, afin de no korrer el risko ke la mujer para un ijo "mamzer" (bastadro, ijo ke nasio kuando
el marido lejitimo de la mujer esta ainda bivo). Esta desizion del tribunal, yamada "atarat aguna" (liberasion de aguna), es konsiderada komo una grande misva, ma demanda muncha akavidamiento en
viniendo a arekojer estos testimonios i komparandolos uno kon otro: En el livro "Nose a-Efod" de Ribi David Pipano (Saloniko 1851 – Sofia 1925) Se trata entre otras de un semejante kavzo en el kual son inkluidos testimonios en ladino. R. David Pipano fue uno de los ultimos
eminentes rabinos ke salieron de la manyifika komunidad djudia de Saloniko. En 1899 partio de esta sivdad para kumplir el posto de gran rabino
i prezidente del tribunal rabiniko
de Sofia. En 1921 lo nombraron gran rabino de toda
la Bulgaria. En su livro
mensionado mas arriva
esta eskrito ke el 12 de Av 5681 (1921) Aaron Semo, abitante de Ruschuk se prezento delantre del tribunal rabiniko
de Estambol i dio ayi el sigiente testimonio ke traemos aki sigun fue eskrito orijinalmente, en
letras ebreas, i en transkripsion
a letras romanas: לייו אנטיס דוס אנייוס אי מידייו אין טורנאנדו די מילאנו אה איזמיר אינקונטרי אליי אה נסים ישראל חזן נאסידו
די ייאמבול
קי לו קונוסיאה קומו מירקאדיר
די בוייאס אי די קאשאס דיזדי לונגו טיימפו
סיינדו איל סי אפאריז'ו אה
פארטיר קון און ב'אפור די אונה קומפאנייה טורקה, לייו
לו קונסיז'י די נון אירסי קון אקיל ב'אפור,
מה איל קארגו סו רופה סי אינבארקו
אי פארטייו. פאסאנדו אונוס קואנטוס דיאס סופי קי סי פונדייו איל
באפור. "Yo antes dos anyos i medio en tornando de Milano a Izmir enkontri ayi a Nisim Israel Hazan nasido de Yambol ke lo kanosia komo merkader de boyas I de kashas dezde longo tiempo,
siendo el se aparejo a partir kon un vapor de una kompaniya turka, yo lo konseji de non
irse kon akel vapor, ma el kargo su rapa, se enbarko i partio. Pasando unos kuantos dias supi ke se fundlo
el vapor". Se
trata de la epoka de la gerra
entre Gresia I Turkia, despues de la I Gerra Mundiala, durante la kuala las
dos partes estuvieron atakando las naves de la
parte de enfrente. Esto es lo ke akontensio a la nave turka kon la kuala partio de Izinir el komersante Israel Nisini Hazan, malgrado el akavidamiento de su amigo Aaron
Semo. A este testimonio inderekto
se adjusta otro testimonio bazado
sovre lo ke disho un marinero grego ke estava sovre
la nave ke undio a la
nave turka. Este testimonjo
mos yega en una letra embiada por Haim Varon, de Demotika, a su amigo
en Filipopoli. Esta letra eskrita
en ladino fue prezentada al tribunal rabiniko i R. Pipano sita la
parte relevante de la kuala embezamos
el nombre de la nave turka i de la nave de gerra grega ke
la undio ansi ke el fakto ke
ninguno de los pasajeros no salvo. I ansi esta
eskrito en esta letra: אויי און סולדאדו גריגו די לה ארמאדה גריגה. אינטרי אוטרו, קונטו אויי אין איל קאפ'י אה סוס קומפאניירוס קי לו אינטורנאב'אן לו סיגיינטי: "לייו", דיזי איל סולדאדו גריגו, "אנטיס און אנייו אי מידייו, אונה דימאנייאנה דיל מיז פיברואר,
1919, אלאס סייטי אי מידייה או אוג'ו דילה מאנייאנה, איסטאנדו אין איל ב'אפור די גירה
גריגו "באטאליון",
רימארקי איל אסירקאמיינטו
די און ב'אפוריקו. נואיסטרו
ב'אפור "פאנטאליאון"
סאלייו די לה איזלה אלמוס, אי איב'אמוס
קונטרה איל ב'אפוריקו קי ביניאה
אינפ'רינטי די נוזוטרוס,
קי סאלייו מויי סיגורו די אזמיר. פאסאנדו מידייה אורה דיספואיס קי איל ב'אפוריקו סי איזו רימארקאר, איל
סי אסירקו אי ב'ידי קי פ'ואי איל ב'אפור "סיזאי - נור" די לה קומפאנייה
די חאג'י דאאוד, קי ייו מויי ביין קונוסיאה. ראפורטאנדו איסטו אה נואיסטרו שיפ', טוב'ימוס איל אורדין די טיראר סוב'רי איל, אי אין אינטירב'אלו
די דוס מינוטוס איל ב'אפוריקו
פ'ואי פ'ונדידו פור לוס גולפיס די נואיסטרו טירו סין פואידיר סאלב'ארסי, ני אונו, סיאה דיל איקיפאז'י או די לוס ב'יאז'אדוריס. אפינאס דישימוס פאסאר קינזי מינוטוס,
קי איל ב'אפוריקו סי אונדייו.
נואיסטרו ב'אפור "באטאלייון" סי רינדייו אה
איל מיזמו לוגאר פור קונסטאטאר
איל אונדימיינטו". Oy un soldado grego de la armada grega, entre
otro, konto oy en el kafe a sus kompanieros ke lo entornavan, lo sigiente: "Yo", dize el soldado grego, "antes un anyo i
medio, una demanyana del mez
februar. 1919 alas siete i media o ocho dela manyana, estando en el
vapor de gerra grego
"Pantaleon", remarki
el aserkamiento de un vaporiko.
Nuestro vapor "Pantaleon" salio de la izla Almos, i ivamos kontra el vaporiko ke venia enfrente de nozotros, ke salio muy seguro de Izmir. Pasando media ora despues ke el vaporiko se izo remarkar, el se
aserko I vidi ke fue el vapor" Sezai Nur" de la kompania de Hadji Daud, ke
yo muy bien konosia. Raportando
esto a nuestro shef, tuvimos el orden de tirar sovre el, i en intervalo de dos minutos el vaporiko fue fundido por los golpes de nuestro tiro sin pueder salvarse, ni uno, sea del ekipaje
o de los viajadores. Apenas deshimos pasar kinze minutos, ke el vaporiko se undio, Nuestro
vapor "Pantaleon" se rindio
a el mizmo lugar por konstatar
el undimiento" En desparte de
esto el tribunal rabiniko resivio
tambien del ministerio turko
de la Marina de Gerra en Kospoli,
una konfirmasion ke el
vapor Sezai-Nur fue undido el 7.2.1919. El dokumento
orijinal fue eskrito
naturalmente en turko i en el livro
de Pipano es traida su traduksion en ladino En el livro Se trata despues de la kestion si se puede liberar de su kondision
de aguna a la bivda de
Israel Nisim Hazan, en
baza de estos testimonios, tres anyos despues ke el desparesio. Ma esto depasa los limitos ke mos fiksimos en esta rubrika: traer a muestros lektores tekstos interesantes
en ladino, eskojidos de la literatura rabinika en esta lengua. |